خواص بی نظیر گیاه زرشک در طب سنتی ایرانی
مقدمه:
گیاهان دارویی شامل طیف وسیعی ازگیاهان است که دارای خواص دارویی، عطری، ادویهای یا مجموعهای از این خواص هستند. گیاهان دارویی به دلیل داشتن مواد موثره و خواص ویژه در سالهای متمادی، به عنوان داروهای طبیعی و در برخی موارد تنها راه درمان محسوب میشدند امروزه در علم پزشکی مواد شیمیایی و دارای عوارض بالا برای درمان بیماریها مورد استفاده قرار میگیرند که مشکلات اساسی را برای افراد به وجود میآورد. به همین دلیل مصرف گیاهان دارویی و بررسی اثرات و خواص آنها در درمان بیماریها و همچنین استفاده از تجربیات و مطالب مفید و ارزشمند طب سنتی در این حوزه مورد توجه محققان قرار گرفته است. در مقاله حاضر به بررسی گیاه زرشک، خواص و کاربرد آن در طب سنتی و مدرن پرداخته میشود.
بیشتر بخوانید: خواص گیاه رازیانه
خواص بی نظیر گیاه زرشک در طب سنتی ایرانی
بررسی گیاه زرشک از نظر علم گیاه شناسی
نام علمی: Berberis vulgaris L.
نام انگلیسی: Berberry
تیره گیاه: Berberidaceae
نامهای دیگر: امبرباریس، انبرباریس، زارج، زرنگ، انگور کوهستان، زرشک ژاپنی، زرشک آمریکایی، زرشک خراسانی
محل رویش گیاه زرشک:
این گیاه بومی مناطق کوهستانی مدیترانه در آسیا و اروپا بوده و همچنین پراکندگی بالایی در آفریقا و ایالت متحده دارد. پراکنش این گیاه در ایران زیاد بوده و در مناطق آذربایجان، گیلان، گلستان، مازندران، تهران، خراسان و فارس دیده میشود.
گیاه شناسی گیاه زرشک:
زرشک گیاه علفی، چندساله، با برگهای همیشه سبز و به صورت درختچهای خاردار، کوتاه و خزان کننده است. این گیاه دارای ساقه چوبی، درختچهای به ارتفاع 3 متر و گاها به طول 6 متر دارد. انواع مختلفی از ترکیبات بنزیل ایزوکینولین در زرشک موجود بوده و شاخههای تازه آن به علت داشتن آلکالوئید بربرین، زرد رنگ هستند اما ساقههای یک ساله آن قهوهای و خاکستری هستند. خارهای روی شاخهها کوتاه، ساده یا منشعب و معمولا همرنگ ساقه یا کمی روشنتر هستند. ریشه زرشک دارای آلکالوئیدهای بربرین، اکسی کانتین، بربامین، پالماتین و اسیدهای آلی شامل کلیدونیک اسید، سیتریک اسید، مالیک اسید، رزین، تانن و مواد موسیلاژی و پکتینی است. برگهای زرشک، چرمی، متناوب، بیضوی، پهن و دارای کنارههای صاف یا با دندانههای تیز هستند. گل آذین مجتمع، خوشه آویخته و 3 تا 6 سانتیمتر هستند. این گیاه حدود 20-25 و گاهی تا 40 گل دارد. گلها 6 قسمتی و پرچمها هم 6 قسمتی و حساس هستند. میوههای این گیاه به صورت مجتمع و خوشهای به صورت دانههای بیضوی، قرمز رنگ و دارای طعمی ترش هستند.
بخشهای مورد استفاده گیاه:
پوست و ریشه که در فصلهای بهار و پاییز، برگ آن در اردیبهشت و خرداد ماه، میوه آن در مرداد و شهریور ماه جمع آوری میشوند و همچنینن ساقه گیاه مورد استفاده قرار میگیرد.
مواد مغذی موجود در 100 گرم آب زرشک:
| انرژی (Kcal) | کربوهیدرات | پروتئین | چربی | فیبر | ویتامین B1 (mg) | ویتامین B2 (mg) | ویتامین C (mg) | کلسیم (mg) | آهن (mg) | سدیم (mg) | فسفر (mg) |
| 45 | 5/5 | 52/0 | 06/0 | 8/0 | 41/0 | 04/0 | 45/0 | 3/3 | 3/3 | 3/0 | 1/23 |
ترکیبات و مواد موثره موجود در زرشک:
عصاره میوه زرشک حاوی ترکیبات آنتیاکسیدانی (فنول و آنتوسیانین)، برگ آن دارای بیشترین ترکیب فلاونوئیدی، پوست آن دارای بیشترین ترکیبات فنولی و آنتیاکسیدانی نسبت به سایر بخشهای گیاه و پوست زرد ریشه و ساقه دارای آلکالوئید بربرین است. ترکیبات فلاونوئیدی (کوئرستین و کامفرول) موجود در زرشک دارای فعالیت آنتی اکسیدانی بوده و در نتیجه اثرات ضدالتهابی، ضدسرطانی ضد افسردگی، مسکن و محرک سیستم ایمنی را به این گیاه اعطا میکنند. ترکیبات آلکالوئیدی (بربرین) موجود در پوست زرد ساقه و ریشه زرشک خواص ضدالتهاب و مدر داشته و برای درمان بیماریهای معده، زردی، دیابت، مشکلات کلیوی و چشمی مورد استفاده قرار میگیرد.
طبیعت (مزاج) گیاه زرشک در طب سنتی:
میوه زرشک از نظر طبیعت در درجه سوم سرد و خشک قرار دارد. پوست ریشه زرشک از نظر طبیعت گرم و خشک است ولی نیروی سردی و قابضه نیز در آن وجود دارد.
مصارف دارویی زرشک در علم پزشکی مدرن:
در علم پزشکی مدرن از ترکیبات آنتی اکسیدانی فنولی و فلاونوئیدی میوه زرشک در جهت کاهش فشار خون، تنظیم ضربان قلب، تصفیه خون، خوشبویی دهان، درمان عفونتهای باکتریایی به ویژه هلیکوباکترپیلوری مرتبط با زخم و التهاب معده، قارچی مثل برفکها، التهابی مانند اگزما، پسوریازیس، روماتیسم و هپاتیت استفاده میشود. در تحریک ترشح صفرا، دفع مواد زائد و سموم کبدی، اختلالات کبدی مانند زردی، سنگ صفرا و سرطان کبد مورد استفاده قرار میگیرد. در مطالعات اخیر از عصاره آبی زرشک در درمان آکنه، بیماریهای قلب و عروق و کاهش فشار خون و درمان سندروم متابولیک استفاده شده است. همچنین عصاره ریشه زرشک برای درمان دیابت و کلسترول بالا بر روی موشهای دارای دیابت یا کلسترول بالا استفاده شد.
کاربرد زرشک در طب سنتی سایر کشورها:
مصرف بخشهای مختلف این گیاه در طب سنتی و چینی مربوط به 3000 سال قبل است. در مصر باستان فراعنه و ملکهها این گیاه را به همراه تخم رازیانه برای درمان طاعون مصرف میکردند. در طب سنتی هند از زرشک به عنوان اشتهاآور استفاده شده و همچنین ضد نک یاخته آمیب بوده و برای درمان جراحت ناشی از آن به کار میرود. از عصاره خشک آن نیز در طب سنتی هند برای شستشو و ضدعفونی نمودن گلو استفاده میشود. در طب شرقی، عصاره بخشهای مختلف زرشک برای درمان رماتیسم و سایر بیماریهای التهابی مزمن مورد استفاده قرار میگرفته است. در طب سنتی چین از زرشک به عنوان ضد میکروب، در طب سنتی ژاپن از پوست آن به عنوان ضد انگل، ضدعفونیکننده در کاهش تب و کاهش خونریزی در قاعدگیهای سیکلی استفاده میشده است. در روسیه و بلغارستان از زرشک برای درمان خونریزیهای رحمی و تب استفاده میشده و بومیان اروپایی نیز از زرشک برای درمان بیماریهای صفراوی و کبدی استفاده میکردند.
کاربرد زرشک در طب سنتی ایران:
میوه زرشک به عنوان مسکن شناخته شده و از اندامهای مختلف آن (شامل ریشه، ساقه، برگ، گل و میوه) در درمان خارش، رفع تب استفاده شده و خواص ضد باکتری دارد. میوه زرشک مقوی کبد و قلب، صفرا بر، مسکن حرارت معده و بند آورنده سیلان خون بواسیر است، همچنین از خونریزی مزمن جلوگیری میکند. میوه زرشک منقبض کننده عروق است و همچنین به عنوان مقوی معده و ضد استفراغ دوره بارداری استفاده میشود.
منافع خاص آن: قاطع صفرا است. برای شستشوی چشم استفاده شده و پوست ریشه آن مقوی چشم است. دمکرده آن با سیب، لیمو و شکر در تپش قلب استفاده میشود.
میران مصرف و قدر شربت:
مقدار 2-6 گرم در طول روز در سه نوبت قابل استفاده است زیرا مصرف بیش از حد آن به دلیل اینکه در درجه سوم سردی و خشکی قرار دارد مضر است. میزان قدر شربت زرشک از آب آن 20 مثقال، جرم آن 20 مثقال و دانه آن 3 مثقال است.
نحوه مصرف زرشک در طب سنتی:
دمکرده زرشک: 40 گرم زرشک به همراه یک لیتر آب جوش به مدت 10 دقیقه دم بکشد و به همراه عسل میل شود.
جوشانده زرشک: 10-20 گرم پوست ریشه، ساقه یا میوه آن به همراه یک لیتر آب به مدت 10 دقیقه بجوشد و درب ظرف بعد از خاموش کردن شعله باز بماند و سپس آن را صاف کرده و به همراه عسل یا شکر روزانه 1-3 فنجان در میان وعدهها میل شود.
برگ زرشک به تنهایی یا مخلوط با داروهای مناسب برای زخم رودهها، رفع اسهالهای ناشی از ضعف امعا و احشای داخل شکم استفاده میشود. جویدن برگ زرشک باعث سفتی لثهها شده و به عنوان قابض در درمان عوارض ناشی از فقدان ویتامین C نیز به کار میرود. جوشانده 15-30 گرم برگ خشک درختچه زرشک در نیم لیتر آب و شیرین شده با عسل، سه بار در روز و بین وعدههای اصلی (یک فنجان)، برای درمان اسهال به کار برده میشود.
دم کرده پوست ریشه زرشک مقوی کبدهای سرد است. جوشانده پوست خشک ریشه زرشک (20-25 گرم پوست خشک ریشه زرشک در یک لیتر آب به مدت 15 دقیقه خیسانده، جوشانده و سپس صاف شود) به همراه عسل برای دفع سنگ کلیه و مثانه و همچنین برای معالجه افراد مسموم شده با تریاک سودمند است.
مضرات:
برای افراد داری مزاج سرد و تر، سرد و خشک، سوءمزاجهای بلغم و سودا مضر است. مصلح آن در سرد مزاجان میخک و در گرم مزاجان شکر است.
تداخلات دارویی و منع احتیاطهای مصرف زرشک:
زرشک منجر به انقباض عضلات صاف رحمی شده و مصرف بیش از یک ماه و منظم آن در زنان بار دار میتواند منجر به سقط جنین بشود. همچنین ممصرف بیش از حد آن باعث عدم تغذیه کامل جنین و اختلال در عملکرد رشد و نمو جنین میگردد. مصرف آن در دوره شیردهی، پیوند کلیه و افراد دارای پارکینسون ممنوع است. از مصرف همزمان آن با ویتامینهای B6 و آمینواسیدها خود داری شود و دارای تداخلات دارویی با داروهای کاهش فشار خون، دیورتیکها، آنتیبیوتیکها، ضد انعقاد، آنتی هیستامین و انسولین است.
زرشک غنی از آلکالوئید بربرین است و مصرف بالای بربرین میتواند منجر به فلج تنفس و حتی مرگ بشود. همچنین مصرف بالای آن میتواند منجر به خون دماغ شدن، تهوع و استفراغ، کاهش هوشیاری و سرگیجه، اسهال و سوزش ادرار گردد.
نتیجه گیری:
زرشک یک گیاه دارویی بومی مناطق اروپایی، مدیترانه و ایران (آذربایجان، فارس، خراسان) بوده و بخشهای مختلف آن از جمله ساقه، ریشه، برگ و میوه در علوم سنتی و مدرن مورد استفاده قرار میگیرد. طبیعت زرشک از منظر طب سنتی درجه سوم سرد و خشک است و مصرف آن در افراد دارای مزاج سرد وتر، سرد و خشک، سوء مزاج بلغم و سودا محدودیت دارد. به صورت دمکرده و جوشانده به همرا عسل یا شکر برای درمان بیماریها مورد استفاده قرار میگیرد. این گیاه دارای ترکیبات آنتی اکسیدانی، فلاونوئیدی و آلکالوئیدی به ویژه بربرین است که به آن خواص ضدالتهابی، ضدقارچی، ضدباکتریایی و ضد سرطانی اعطا نموده و در درمان عفونتهای میکروبی، التهابی مانند روماتیسم، دیابت، فشارخون، چربی و کلسترول بالا، تپش قلب، مشکلات کبدی و صفراوی به کار میرود. مصرف بیش از حد آن برای افراد باردار مضر بوده و در دوران شیردهی، پیوند کلیه و افراد دارای پارکینسون منع مصرف دارد. با داروهای ضد التهابی، ضدمیکروبی، انسولین، کاهش فشارخون و دیورتیکها تداخل دارد.
منابع:
1-عقیلی شیرازی. محمد حسین، "مخزن الادویه"
2-جزوه استاد یوسفی در مورد زرشک و خواص آن
3- مازندرانی. معصومه، قاسمی. نوشین، بیات. هومان، "بررسی مهمترین مواد موثره ثانوی و مقایسه آن در اندامهای مختلف گیاه دارویی زرشک (Berberis vulgaris L.) در جنوب شرق استان گلستان"، فصلنامه پژوهشهای علوم گیاهی، (1392)، سال 8، شماره ویژه تابستان
4-زارعی. علی، طاهری. سهیلا، چنگیزی آشتیانی. سعید، رضایی. اعظم، "بررسی اثر عصاره ریشه گیاه زرشک (Berberis vulgaris) بر غلظت سرمی هورمونهای تیروئیدی در موش صحرایی هیپرکلسترولمی شده"، پژوهشکده زیست-پزشکی خلیج فارس دانشگاه علوم پزشکی بوشهر، (1394)، سال 18، شماره 2، صفحه 270-279
5-لزوی. فاطمه، میرمیران. پروین، سهراب. گلبن، اشکوری. نرگس، هدایتی. مهدی، اکبرپور. سمانه، " اثر مصرف آب زرشک (بربریس ولگاریس) بر فشار خون افراد مبتلا به دیابت نوع 2"، فصلنامه علمی پژوهشی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی، (1394)، دوره 39، شماره 4، صفحه 183-188
6-مرادی. بهنام، یوسفی جوان. ایمان، "بررسی مورفولوژیک گیاه زرشک"، نخستین همایش ملی گیاهان دارویی معطر و ادویهای، 1 اردیبهشت 1395
7-آهنگرپور. اکرم، اسکندری. مهدی، واعظ لاری. ارمغان، هاشمی تبار. محمود، "تجویز عصاره آبی و آبی الکلی گیاه زرشک بر میزان ترشح انسولین از جزایر لانگرهانس جداشده موش سوری نر" ارمغان دانش مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی یاسوج، (1391)، دوره 17، شماره 4
تهیه شده توسط:
لیلا رضایی صومعه عضو تحریریه موسسه صدای حکیم و دستیار استاد یوسفی
